Ehtimol, O’zbekistonning kulolchilik arxivining eng qadimiy diqqat markazida bir necha ming yil oldin Samarqand viloyatida tashkil etilgan bo‘lishi mumkin. Bizning vaqtimizga, Afrosiyob xarobalarida, kulolchilik idishlar va afsonaviy “So‘g‘diyonaliklar qo‘llari bilan yaratilgan” mahalliy xudolar va ajoyib nolalar saqlanib qoldi. Bu erda shakllangan uslubda musulmon uyg‘onish davri (XIII asrlarning boshi) sifatida tanilgan butun davrning badiiy an‘anasining o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi va viloyatlarning ko‘plab kulolchilik markazlariga ta‘sir qiladi. “Afrosiyob” turkumidagi arxeologik ishlar paytida olingan natijalar, oddiy mahsulotlar va uning noyob namunalarini ishlab chiqaradigan kolollarning butun kvartallari mavjud bo‘lgan.
Afrosiyobning badiiy kulolchiligi badiiy va texnik mukammaligi bilan ajralib turadi, chunki yuqori sifati, porloq va bo‘yoqlarning yuqori sifati va shakllar bezakni to‘ldiradi. Tayyorlanadigan idishlar ochiq va yopiq shaklda bo‘lgan. Yopiq shaklda, ko’zalar va kozaga o‘xshash idishlar, ochiq shakldagi idishlarga – turli xil taomlarga mo‘ljallangan (Lagan, kosa, nimkosa, payola va boshqalar). Mahsulotlani bezashda, nafislik va ranglarni hissi etish xarakterli bo‘lgan. U asbob idishning bo‘yin va gorizontal kamarlarida qo‘llanilgan. Bu, asosan, o‘simlik shaklida yoki geometrik bezak, ba‘zida qushlar, hayvonlar va odamlar shaklida, ramzlar tili bilan mahalliy ramzlar va xalq og‘zaki ijodida tasvir etilgan. Ochiq shakldagi badiiy kulolchilik idishlar ko‘zasimon idishlarga nisbattan ko‘proq bo‘lgan.
Samarqand badiiy kulolchiligina yangi yuksalish davri Temuriylar davri bilan chambarchas bog’liqdir. Ayni paytda, 14-15 asrlarda Samarqandda eng katta kulolchilik markazi mavjud bo‘lgan. Bu erda, poytaxtda yangi spool bezakning yangi uslubi paydo bo‘lgan va bu boshqa markazlarning kulolchilik buyumlari ishlab chiqishga – Toshkent, Buxoro, Farg’ona, Shahrisabz, Merva, Nisa va boshqa kulolchilik markazlariga uz ta‘sirini ko’rsatgan. Afrosiyobning kulolchiligidan farqli o‘laroq, ular dizaynda o‘simlik va geometrik naqshlar ustunlik qilishdi, yangi uslub haqiqiy boshlanishning hukmronligi bilan ajralib turadi. Idishlar va idishlarda siz ishonchli mahorat va ishonchlilik bilan qilingan qushlar va o‘simliklarning rasmlarini ko‘rishingiz mumkin. Shuningdek, rasmni o‘zgartirib, oq, qizil va to‘q jigarrang kompleksning o‘zgarishi, ko‘k-oq gamma yoki siluuet qora bezaklari singari, yorqin ko‘k sug‘orish ostida o‘zgarishi o‘zgaradi. Temuriyalar idishlarining ba‘zi nusxalari Xitoyning ta‘siri ostida amalga oshiriladi. Vaqt o‘tishi bilan mahalliy xo‘jayinlar taqlid qilib, o‘zlarining uslublarini yaratib, yangi motiflarni joriy etishadi.
XIX-XX asr boshlarida sanoat ishlab chiqarishining faol o‘sishi tufayli an‘anaviy san‘at hunarmandlarining an‘anaviy turlari, birinchi navbatda yirik shaharlarda yo‘q bo‘lib keta boshladi. Shunday qilib, Samarqandda atigi 14 ta kulolchilik ustaxonalari bor edi. Zavod ishlab chiqarishining rivojlanishi bilan Samarqand badiiy kulolchiligi aslida 1950-1960-yillargacha butunlay g‘oyib bo‘ldi. Endi ustalar an‘anaviy kulolchilik idishlar o‘rnida boshqach yodoshib loydan turli xel an‘anaviy va souvenir buyumlar yasashni boshlashdilar.
Shunday qilib, avval an‘anaviy kulolchilikning mashhur usta ustasi usto Umar Jo’raqulov, keyinchalik yangi yo‘nalish – Samarqandda muvaffaqiyatli rivojlanayotgan kichik dekorativ haykalchlar va an‘anaviy milliy kulolchilik rivojlanib, Samarqand kulolchilik maktabi tiklandi. Bugun Samarqand kulollari yaratilayotgan mahsulotlarida sariq va yashil rangli bo‘yash bilan qoplangan, btzaklarda er, suv, osmon, quyosh, yulduzlarning qadimiy ramzlarini o‘rganamiz. Ustra Umar Jo’raqulov shogirdlari va izdoshlari, idishlar, shamdonlar, kuldonlar, turli shakldagi kompozitsion haykalchalar bilan bezatilgan suvenirlar, juda ajoib uslubda yaratilgan bo‘kib ularni chertganda uziga xos ovoz chiqaradi.
Ushbu shogirdlardan biri usto Haydar Boturov.
1949 yilda Samarqand yaqinidagi Galaous qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘rta maktabda o‘qish tugaganidan so‘ng, u 1966 yilda Samarqand Badiiy fonda ishga kiradi. Samarqand Badiiy fondaning kulolchilik ustoxonasida samarqandlik taniqlo usta-kulol, O‘zbekiston xalq rassomi usto Umar Jo‘raqulov ishlar edi. U Samarqand kulolchilik maktabini qayta tiklagan shaxs edi. U ko‘pgina shogirdlari qatori Haydar Boturovga ham ustozlik qilgan.
Haydar Boturovga kulolchilik ustoxonasida ishlash bilan birga 1969-1975 yillarda Samarqand davlat universitetining tarixiy fakultetida tahsil olgan, u unga qadimiy Samarqand tarixi bo‘yicha boy bilim olgan.
Shuning uchun u an‘anaviy kulolchilik shakllarini tanladi va bu sohada ko‘p izlanishlar olib bordi. U Afrosiyob kulolchilik mahsulotlari namunalari shakllari va chizmalarini tikladi. Haydar Boturovaning ishi yorqin shaxsiyat bilan ajralib turadi. U Afrosiyob arxeologik topilmalarini o‘rganib, avlodlar tomonidan yaratilgan asarlarni o‘rganib o‘zi ham ko‘pgina ularga o‘xshash ajoyib va original asarlar yaratdi va bu asarlar ko‘pgina o’zbek va xorijda muzey to’plamlarida munosib o’rin egallaydigan. Uning asarlari eng taniqli o’zbek va xorijiy muzeylar, shuningdek ko’plab shaxsiy to’plamlarning asoslarida saqlanadi.
1968 yildan beri yosh bo‘lishiga qaramay u turli viloyat, respublika, umumittifoq va xorijiy ko’rgazmalarda qatnashib keldi. 1970 yildan beri u Germaniya, Frantsiya, Niderlandiya, Belgiya, Daniya, Vengriya, Polshada bo’lib o‘tgan ko‘rgazmalarda, shuningdek, Yaponiyadagi Expo-70 ko‘rgazmasida qatnashgan. 1973 yilda u O‘zbekiston rassomlari uyushmasining a‘zosi, 1997 yildan u O‘zbekiston Badiiy akademiyasi a‘zosi bo‘lgan
U bizning respublikamizda va xorijda turli xil nufuzli san‘at ko‘rgazmalarida doimiy ishtirok etgan. Uning asarlari ko‘plab muzeylarning kollektsiyalarida joy olgan, masalan, O‘zbekiston madaniyati tarixi davlat muzeyi, O‘zbekiston davlat san’at muzeyi, O‘zbekiston davlat amaliy san‘at muzeyi, Moskvadagi Sharq xalqlari davlat muzeyi, Sankt-Peterburgdagi Amaliy san‘at muzeyi, Belorussiya davlat san‘at muzeyi va boshqalar.
Haydar Boturov 2018 yil yanvar oyida Samarqandda vafot etdi.
Tayyorlagan: Rahim Qayumov